Çatılarına Göre Eylemler:
Eylemlerin öznelerine ve nesnelerine göre gösterdikleri özelliklere, girdikleri biçime çatı denir.
Çatı, eylem kök ya da gövdelerine getirilen çatı ekleri dediğimiz eylemden eylem yapıp eklerine bağlı olarak oluşur.
UYARI:
Çatı, yalnızca eylem cümleleri üzerinde yapılan bir incelemedir. Ad cümlelerinin çatısı olmaz.
Onda paranın yanında akılda vardı. ( Ad cümlesi çatısı olmaz.)
Karanlık çökmeden evine vardı. (Eylem cümlesidir.)
Çatı İki Bölümde İncelenir:
Nesne – Yüklem İlişkisi:
Nesne – Yüklem İlişkisi Yönünden Eylemler Dört Grupta İncelenir:
1. Geçişli Eylemler:
Öznenin yaptığı işi, başka varlıklar üzerine geçirebilen, nesne alan eylemler geçişlidir.
Örnek:
Çocuk, yazılı kâğıdını dikkatlice inceledi.
Belirtili Nesne
Ona doğum günü için yün kazak aldık.
Belirtisiz Nesne
Geçişli eylemler, “Ne?, Neyi?, Kim?, Kimi?” sorunlarına yanıt veren eylemlerdir.
Örnek:
Adam, elindeki ekmeği bir yabancıyla paylaştı.
(Neyi paylaştı?)
Ahmet’in en küçük kardeşini yolda gördüm. (Kimi gördüm?)
Yemeğe tuz attım. (Ne attım?)
UYARI:Geçişli eylem, nesne alabilen eylemdir. Ama kimi durumlarda da cümlede nesne olmasa bile, o eylem geçişlilik özelliği gösterebilir.
Örnek:
Saatlerce durakta bekledim
(Neyi bekledim? Otobüsü; Kimi bekledim? Seni..)
Televizyonda Müzeyyen Senar söylüyordu.
(Neyi söylüyordu? Şarkıyı…)
Tekrar tekrar okudum.
(Neyi okudum? Romanı, öyküyü, şiiri…)
2. Geçişsiz Eylemler:
Nesne almayan eylemler geçişsizdir.
Örnek:
Bütün gün tembel tembel oturduk.
(Neyi, kimi oturduk? Nesne almaz.)
Yağmur bütün gece durmadan yağdı.
(Neyi yağdı? Nesne almaz.)
Soğuktan hepimiz üşümüştük.
(Neyi üşümüştük? Nesne almaz.)
UYARI:
Kimi eylemler, cümledeki kullanıma göre geçişlilik veya geçişsizlik özelliği gösterir.
Bütün gün, çarşıda gezdik. (geçişsiz)
Turistler, şehirdeki müzeleri gezdiler. (geçişli)
3. Oldurgan Eylemler:
Geçişsiz bir eyleme “-t, -r, -dır” eklerinden biri getirilerek geçişli yapılmasına oldurgan eylem denir.
Örnek:
Geçişsiz Oldurgan
Uyu Uyu-t
Çocuğu ben uyuttum.
Belirtili Nesne
Yat yat-ır
Çocuğu erkenden yatırdım.
Belirtili Nesne
Gül gül-dür
Çocuğu güldürdüm.
Belirtili Nesne
4. Ettirgen Eylemler:
Geçişli bir eyleme “-t,-r, -dır” eklerinden biri getirilerek eylemin yeniden geçişli yapılmasına ettirgen eylem denir.
Ettirgen eylemde özne işi yapmaz, bir başkasına yaptırır.
Örnek:
Geçişli Ettirgen
Yıka Yıka-t
Arabayı yıkattım.
Belirtili Nesne
İç İç-ir
Çocuklara süt içirdim.
Belirtisiz Nesne
Yaz Yaz-dır
Askerdeki oğluna mektup yazdırdı.
Belirtisiz Nesne
UYARI: Oldurgan eylemler, ettirgen eylem durumuna getirilebilir. Ancak bu geçişli bir eylemin yeniden geçişli olması, birinci dereceden ettirgenlik meydana getirir.
Geçişsiz Oldurgan Ettirgen
Öl(mek) öl-dür(mek) öl-dür-t(mek)
Yat(mak) yat-ır(mak) yat-ır-t(mak)
Geçişli bir eyleme birden çok ettirgenlik eki getirildiğinde, geçişlilik derecesi artmış, katmerli ettirgenlik meydana gelmiş olur.
Geçişli Ettirgen Katmerli Ettirgen
Kır(mak) kır-dır(mak) kır-dır-t(mak)
Oku(mak) oku-t(mak) oku-t-tur(mak)
Bazı eylem köklerine oldurganlık ya da ettirgenlik eki getirildiğinde, kökte ses değişmesi meydana gelir.
Gel-ir > getir. (l sesi, t’ye dönüşmüş)
Git-ir > götür (i sesi, ö’ye dönüşmüş)
Özne – Yüklem İlişkisi:
Eylemler özneyle ilişkisi yönünden dört grupta incelenir:
1. Etken Eylemler:
Yüklemin bildirdiği eylemi yapan, yerine getiren belliyse (gerçek özne varsa), o cümlenin eylemi etken çatılıdır.
Örnek:
Yaşlı adam bir hamlede merdiveni tırmandı.
Gerçek Özne Etken
Gelecek diye köy halkı yollara döküldü.
Gerçek Özne Etken
2. Edilgen Eylemler:
Eylemi, yapan ve gerçekleştirenin belli olmadığı (gerçek öznenin olmadığı) eylemler edilgen çatılıdır. Bir eylemin edilgen çatılı olabilmesi için “-ıl, -il, -ul, -ül, -ın, -in, -ün, -un” eklerinden birini alması gerekir.
Örnek:
Buz olmasın diye yollara tuz döküldü. (Döken belli değil)
Sınav sonuçları açıklandı. (Açıklayan belli değil.)
Anadolu’nun ücra bir kasabasına atanmış. (Atayan belli değil.)
Edilgen Eylemlerle İlgili Uyarılar
Nesne alabilen bir eylem edilgen yapıldığında nesne, sözde özne görevi yapar. Sözde özne, yüklemde belirtilen eylemi yapan değil, yapılan eylemden (nesne) etkilenendir.
Örnek :
Belediye, kokmuş etleri imha etti. (etken)
Gerçek Özne Belirtili Nesne Yüklem
Kokmuş etler imha edildi. (edilgen)
Sözde özne Yüklem
Ona yeni bir kazak ördüm. (ben) (etken)
Belirtisiz Nesne Yüklem Gerçek özne
Ona yeni bir kazak örüldü. (edilgen)
Sözde Özne Yüklem
Nesne almayan (geçişsiz) bir eylem edilgen yapıldığında sözde özne de olmaz.
Örnek:
Akşama kadar çarşıda gezildi.
(Gezen belli değil, gezilen de yok)
Evde bir süre oturuldu.
(Oturan belli değil, oturulan da yok.)
Kimi durumlarda eylemi yapanın (gerçek özne) sonuna ya “tarafından, nedeniyle, etkisiyle” sözcükleri ya da “-ca, -ce, -dan, -den” ekleri getirilerek örtülü (mantıksal) özne meydana gelir. Bu tür eylemler edilgen çatılıdır. Örtülü özne, cümle içinde zarf tümleci veya edat tümleci görevi yapar.
Örnek:
Yağmur nedeniyle bahçenin duvarı yıkıldı.
(Edilgen)
Adam mahkemece suçlu bulundu.
Sözde Özne Zarf Tümleci
(Edilgen çatılı)
“-ıl,-il, -ul, -ül, -ın, -in, -ün, -un” ekini alan her eylem edilgen olmaz. Edilgenliği cümle içindeki kullanım belirler.
Örnek:
Mahalleye yeni bir market açıldı. (edilgen)
Sözde Özne
Ateşi düşünce hasta açıldı. (etken)
Gerçek Özne
Bayram nedeni ile sınıf süslendi. (edilgen)
Sözde Özne
3. Dönüşlü Eylemler:
Bir eylemin dönüşlü çatılı olabilmesi için biçimsel olarak eylemden eylem yapan “-n” ekini alması; anlamsal olarak da eylemi yapanın da, eylemden etkilenenin de özne olması gerekir.
Örnek:
Kadın, dizlerine vurarak dövündü.
Gerçek Özne
( O ) Yorgunluğunu atmak için güzelce yıkandı.
(Gizli) Gerçek Özne
Zavallı kuş, son bir defa çırpındı.
Gerçek Özne
UYARI:
”-n” ekinin edilgenlik anlamı da kattığına dikkat edilmeli bu etkin edilgenlik mi dönüşlülük mü yarattığını anlamak için cümleye bakılmalıdır.
Örnek:
Üşümemek için battaniyeye sımsıkı sarındı.
(dönüşlü çatılı)
Yerler iyice silinmiş. (edilgen çatılı)
Dönüşlü eylemlerle kurulu cümlelerde cümle nesne almaz.
Çünkü nesne, öznenin yaptığı eylemden etkilenendir.
Bu nedenle dönüşlü eylemler geçişsizdir.
Çok az Örnekte dönüşlü eylem geçişli olabilir.
Örnek:
Çocuk koskoca çuvalı sırtlandı. (Dönüşlü – geçişli)
Ayşe küpeler, kolyeler takındı. (Dönüşlü – geçişli)
Belirtisiz nesne
4. İşteş Eylemler:
İşteş Eylem, eylem kök ya da gövdelerine “-ş” ekinin getirilmesiyle yapılır.
İşteş eylemler iki ayrı anlamda kullanılır:
Örnek:
Kadınlar cenazede ağlaşıyordu.
(Ağlama eyleminin birlikte yapılması anlamı vardır.)
Çocuklar bir süre sessizce bekleştiler.
(Bekleme eyleminin beraber yapılması anlamı vardır.)
Eylemin birden çok özne tarafından karşılıklı yapılması anlamı:
Örnek:
Sinemanın önünde arkadaşlarıyla buluşacak.
(Buluşma eylemi karşılıklı yapılmıştır.)
Yolda eski bir arkadaşıyla selamlaştı.
(Selamlaşma karşılıklı yapılan bir eylemdir.)
UYARI : “-an, -en” ekiyle türeyen sıfat-eylemler geniş zamanın yanında şimdiki zaman ve geçmiş zaman anlamı da taşıyabilir.
Çocuk giden arabaya el salladı.
(şimdiki zaman)
Kaçan balık büyük olur.
(geçmiş zaman)