Varlıkları karşılayan, onları tanıtan kelimelere isim (ad) denir.
A- VARLIKLARA VERİLİŞİNE GÖRE ADLAR:
İsimler ait oldukları varlığın veya kavramın eşi benzeri olup olmamasına göre ikiye ayrılır: Varlık veya kavram özelse (eşsiz, benzersiz) onun ismi de özel isim; cins ise (aynısından birden fazla) onun ismi de cins ismidir.
1. Özel İsim
Kainatta tek olan, tam bir benzeri bulunmayan varlıkları karşılayan kelimelere denir.
Bu varlıklar zaten özel oldukları için adlarına da “özel” denir. “Mehmet” kelimesi milyonlarca insana ait olabilir, ama bütün “Mehmet” ler tek tek özel oldukları için adları da özeldir.
Örnek: Yavuz, Hasan, Kayseri, Acıpayam, Akdeniz, Alanya, Ulu Cami, Sultan Selim, Hatice, Küçük Ağa, Türkçe, Türk Dil Kurumu…
2. Cins İsmi
Aynı cinsten olan varlıkların ortak isimleridir. Dilin temel kavramları cins (tür) isimleridir.
Örnek: taş, yol, ağaç, ırmak, kitap, dergi, yaprak, ev, çocuk, su, sıra, hayal, düşünce, sıla, özlem, taraf, ceza…
NOT: Bazı cins isimlerin özel isim olarak kullanıldığı görülür:
tırmık: bir ziraat aleti.
Tırmık: bir kedinin özel adı
ozan: şair
Ozan: erkek ismi
- OLUŞLARINA GÖRE ADLAR
İsimler, karşıladıkları varlıkların beş duyu organından herhangi biriyle algılanıp algılanmamasına göre ikiye ayrılırlar.
1. Somut Ad
Beş duyudan herhangi biriyle algılayabildiğimiz, kavrayabildiğimiz varlık ve kavramların adlarıdır. Yani somut varlıkları karşılayan isimlere somut isimler denir. Bu isimler, herkes tarafından görülen, bilinen, hissedilen, cismi olan, varlığı kişiden kişiye değişmeyen varlıkları karşılarlar.Örnek:su, toprak, ağaç, ses, televizyon, rüzgar, sarı, mavi, duman, koku…
2. Soyut Ad
Beş duyudan herhangi biriyle algılanamayan, madde hâlinde bulunmayan ve zihnimizle kavradığımız veya var olduğuna (akla, ruha, sezgiye, inanca bağlı olarak) inandığımız varlıkların adlarıdır.Örnek: sevinç, şüphe, tezat, cesaret, keder, korku, aşk, melek, ruh, şeytan…
- VARLIKLARIN SAYILARINA GÖRE ADLAR
- Tekil Ad
Tek varlığı belirten ve karşılayan, yapıca tekil olan (topluluk isimleri hariç) kelimelerdir.
Çoğul eki “-lar / -ler” almamış adlar tekildir.
Örnek: Ali, kendi, ben, çocuk, kalem, defter…
2. Çoğul Ad
Yapısında, anlamında birden çok varlığı barındıran, çokluk eki almış isimlerdir.
Örnek: onlar, evler, fikirler, merkezler, dünyalar, kuşlar, böcekler, kelebekler, arılar…
3. Topluluk Adı
Yapıca tekil, ancak anlam bakımından çoğul olan; aynı türe dâhil birden çok varlığı anlatan isimlerdir. Teklerden oluşan topluluğu, çokluğu bildiren kelimelere denir.
Örnek: ordu, sürü, orman, sınıf, okul, millet…
Not: Topluluk isimleri de çokluk eki alabilir. Bu durumda aynı topluluktan birden fazla olduğu ifade edilmiş olur.
Örnek: Ordular, ormanlar, sürüler.
D- YAPILARINA GÖRE İSİMLER:
İsimler kaç kelimeden oluştuklarına ve yapım eki alıp almadıklarına göre de sınıflandırılırlar.
1. Basit İsim
Herhangi bir yapım eki almamış, kök hâlindeki isimlere denir. Çekim eki almış hâlde kullanılabilirler…
Örnek: İnsan, kelebek, gölge, yaprak(lar), kağıt(ta), kuş(u), çiçek(ler), dağ(dan), bir(de)…
2. Türemiş isim
İsim veya fiil kök ve gövdeleriyle yansıma kelimelere bir yapım ekinin getirilmesiyle oluşturulmuş, şekil ve anlam olarak yeni isimlere denir.
Örnek: kömürlük, kitaplık, tuzluk, başlık, kulaklık, gecelik, Türkçe, Almanca, Arapça, Farsça,
sanatçı, kiracı, inşaatçı, yolcu, çaycı, şakacı, Ankaralı, Konyalı, köylü, kentli, vatandaş, yurttaş, geceleyin, akşamleyin, birinci, üçüncü, , dörder, altışar…
3. Birleşik İsim
Birleşik isimler, birden fazla kelimenin bir araya gelip yeni bir varlığı veya kavramı karşılayacak şekilde kalıplaşarak oluşturdukları, anlam ve şekil bakımından yeni isimlerdir.
Örnek: Hanımeli, aslanağzı, katırtırnağı, devetabanı, suçiçeği, demirbaş, denizaltı, kuşpalazı, Adamotu, yayınbalığı, incehastalık, Akçaağaç, akçakavak, akciğer, karabiber, alageyik,
Başbakan, başyazar, başhekim, cumartesi, pazartesi, kahvaltı, çörekotu, peki, örtbas, sıkboğaz, alaşağı, ateşkes, kapkaççı, giderayak, bilirkişi, vatansever, hacıyatmaz, cankurtaran, elverişli, rasgele, albeni, çalçene, Sivrihisar, Kırşehir, dedikodu, hanımeli, aslanağzı, cumartesi, Ulucami…
İsimlerde Küçültme
Bir varlığın, bir ismin küçüklüğü genel olarak, başına getirilen “küçük, mini, ufak ”gibi sıfatlarla ifade edilir:
Örnek: Küçük köy, ufak el, mini kasa…
Bazen bu sıfatların yerini “-cık, -ceğiz, -ımsı, -ımtırak” ekleri tutar. Bu ekler isimlere küçültme anlamı katar.
Örnek: Tepecik, kitapcık, evcik, çocukcağız, evceğiz, ekşimsi, yeşilimsi, sarımtırak…
Not: Bu ekler her zaman küçültme anlamı katmayabilir; acıma ve sevgi; zavallılık ve küçümseme anlamları da katabilir:
Serçecik daldan dala atlıyor. (acıma)
Adamcağız korka korka ayağa kalkar. (acıma)
Bebeciğimi çok özledim, diyordu. (sevgi)
İsmin Halleri
İsimleri isimlere, fiillere, edatlara bağlayan, diğer kelimelerle ilişki kurarak isimlerin cümlede görev kazanmasını sağlayan eklere isim hâl ekleri denir. İsimlerin bu ekleri alarak yüklendikleri görevlere ismin hâlleri denir.
1. Yalın Hâl
Eki yoktur.
İsimlerin hiçbir hâl eki almamış hâlleridir. Çoğul, iyelik ve bildirme eki almış olabilir. Bu durumda da yalın hâlde sayılırlar.
Örnek: ev, okul, yol, çocuk, fikir, baba(sı), defter(ler), çalışkan(dır)…
2. Belirtme (Yükleme) Hâli
“-i” ekiyle yapılır.
İsmin, fiildeki işten, hareketten, eylemden doğrudan etkilenme ve onunla ilgili olma hâlidir.
Bu eki alan isimler cümlede belirtili nesne görevinde bulunur.
Örnek:
Ev-i gördüm,
Kapı-y-ı açtım,
Okul-u boyadılar,
Gül-ü koparmayın…
3. Yönelme Hâli
“-e” ekiyle yapılır.
Yüklemin yöneldiği yeri, nesneyi ya da kavramı gösterir.
Yönelme hâlinde, ismin belirttiği kavrama yöneliş, dönme, yaklaşma, ulaşma söz konusudur. Yönelme hâlindeki kelimeler cümlede dolaylı tümleç ve yüklem olabilir.
Örnek: ev-e, okul-a, yol-a, çocuğ-a…
4. Bulunma Hâli
“-de” ekiyle yapılır.
Eylemin yapıldığı yeri, nesneyi ya da soyut kavramı bildirir.
Örnek: ev-de oturma, okul-da öğren, yurt-ta kaldı, devlet-te bulunuyor…
Bulunma helindeki bir isim, cümlede dolaylı tümleç, zarf tümleci veya yüklem olabilir.
5. Ayrılma (Uzaklaşma, Çıkma) Hâli
“-den” ekiyle yapılır.
Eklendiği kelimeyi dolaylı tümleç yapar; “çıkma, ayrılma, uzaklaşma” bildirir. İsmin ayrılma hâli, yani dolaylı tümleç, yükleme sorulan “nereden, kimden, neden” sorularının cevabıdır.
Örnek:
Okul-dan dan çıktı,
Ev-den ayrıldı,
Yurt-tan geliyor,
Devlet-ten istedi…
İSİM TAMLAMALARI
Bir ismin anlamca daha iyi belirtilmesi için başka bir isim tarafından tamlanmasıyla oluşan kelime grubuna isim tamlaması denir.
İsim tamlamasında birinci isme tamlayan, ikinci isme ise tamlanan denir.
İsim tamlamasında ikinci isim, birinci ismin neye ait olduğunu veya ne işe yaradığını belirtir.
Sena’nın gözleri
Gözler kime ait?
Güneş gözlüğü
Gözlük ne işe yarıyor?
A- BELİRTİLİ İSİM TAMLAMALARI
İsim tamlamasının her iki öğesinin de tamlama eklerini aldığı tamlamalardır.
…..Tamlayan eki …………………………………….Tamlanan eki
……….(ilgi eki) ……………………………………………(iyelik eki)
…..-ın -in -un -ün ……………………………………….-ı -i -u -ü
-(n)ın -(n)in -(n)un -(n)ün ………………..-(s)ı -(s)i -(s)u -(s)ü
İstanbul’un tarih i
Dağların dorukları
Dolabın gözü
Bahçenin Kapısı
Ereğli’nin Kirazı
Fatih’in Öğrencileri
Dikkat:
Zamirler de isim tamlaması kurulabilir.
Tamlayan Tamlanan
O(n)un başarısı
Adamın birisi
Benim adım
İnsanların Bazısı
Senin gözlerin
Ne(y)in ne(s)i
Bizim tarihimiz
Şu(n)un şura(s)ı
Onların kaderi
Kendi sesi
Dikkat:
Belirtili isim tamlamalarının başına veya arasına sıfat gelebilir.
Okulumun çalışkan öğrencileri
…………………Sıfat
Güzel okulumun öğrencileri
Sıfat
Güzel okulumun çalışkan öğrencileri
Sıfat …………………..Sıfat
Dikkat:
Belirtili isim tamlamalarında tamlayanla tamlanan yer değiştirebilir.
Güzelliğine hayranım gözlerinin (gözlerinin güzelliği)
tamlanan ………………….tamlayan
Sadece anısı kaldı eski bayramların bugün. (bayramların anısı)
Dikkat:
“-den” eki, belirtili isim tamlamasında bazen tamlayan ekinin yerine kullanılabilir.
Sorular(ın) bazısı oldukça zordu.
Sorular(dan) bazısı oldukça zordu.
B- BELİRTİSİZ İSİM TAMLAMASI
Sadece tamlananın ek aldığı isim tamlamasıdır?
Tamlayan ……………….Tamlanan
Ek almaz …………………-ı -i -u -ü
……………………….( -(s)ı -(s)i -(s)u –(s)ü )
Gül bahçe(s)i
Devlet memuru
Şeker hasta(s)ı
Türkçe kitabı
Güneş Gözlüğü
Resim defteri
Ev Erkeği
İş kadını
C- TAKISIZ İSİM TAMLAMASI
Tamlayanın da tamlananın da tamlama eklerini almadığı isim tamlamasıdır.
Tamlayan …..Tamlanan
Ek almaz …….Ek almaz
Cam kavanoz (hammadde)
Kurt adam ( benzerlik)
Takısız isim tamlamaları anlam yönünden ikiye ayrılır.
1. Tamlayan tamlananın neden yapıldığını (hammaddesini) belirtir.
Çelik kasa (kasa çelikten yapılmıştır)
Kağıt mendil – Tahta kaşık – Ahşap ev
Taş duvar – Naylon torba – İpek gömlek
2- Tamlayan, tamlananın neye benzediğini belirtir.
Tamlayan …..Tamlanan
….Elma ………….Yanak
(Benzeyen) ..(Benzetilen)
Aslan adam – Badem göz – Sırma saç – Kiraz dudak
Kömür göz – Çelik irade – Kalem kaş – Demir yumruk
D- ZİNCİRLEME İSİM TAMLAMASI
İkiden fazla ismin birbirini tamlamasıyla oluşan isim tamlamasıdır.
Çınar .Ağaç .Gölge …………….Çınar ağacı(n)ın gölge(s)i
.isim …isim …isim …………………tamlayan …….tamlanan
Dikkat:
Zincirleme İsim Tamlamasında tamlayan veya tamlanan kendi başına bir isim tamlaması oluşturmalıdır.
Yusuf’un gömleği(n)in koku(s)u
Şehrin hava(s)ı(n)ın kirliliği
Çelik tencere(n)in kapağı
Tahta kapının kenarı
Dedenin dedesinin dedesi
Taş duvarın üstü
Evimizin bahçe kapısı
Köylülerin el emeği
Kaptanın tahta bacağı
Dikkat: Başına veya ortasına sıfat getirilmiş belirtili isim tamlamaları ile zincirleme isim tamlamaları karıştırılmamalıdır. Bu tür tamlamalara karma tamlama adı verilir.
Anadolu’nun verimli toprakları
Batan geminin malları
Karlı dağların esrarengiz dorukları