KÖK:
Bir sözcüğün anlamı ve yapısı bozulmadan parçalanamayan en küçük parçasıdır. Kelimenin kökünün, kelimenin tamamı ile ilgili olmalıdır.
Örnek:
“Okul” kelimesinin kökü, “oku” fiilidir. Fakat bu kelimede “ok” kısmı da bir anlam taşır. Ama okul ile ok arasında bir ilgi yoktur.
Kökler iki çeşittir:
- İsim Kökleri
- Fiil Kökleri
İSİM KÖKLERİ:
İsim kökleri cümle içinde “isim, zamir, zarf, sıfat, edat, bağlaç ve ünlem” göreviyle kullanılabilir. Örnek: göz, ev, yol, güzel…
FİİL KÖKLERİ:
Hareketleri, işleri anlatan köklere denir. Örnek: Gel-, otur-, ver- …
* Sesteş (Eş sesli ) Kökler:
Kullanıldığı cümleye göre hem isim, hem fiil olabilecek köklere denir. Örnek: Yaz, kız, geç…
* Kökteş (Ortak ) Kökler:
Kullanıldığı cümleye göre hem isim, hem fiil olabilecek köklere denir.
Örnek: boya, güven, barış, sıva, ekşi…
NOT: Sesteş köklerle kökteş kökler birbirine benzer. Ancak sesteş köklerde sözcükler arasında hiçbir anlam bağlantısı yokken kökteş köklerde sözcükler arasında anlam bağlantısı vardır.
EKLER:
EK: Köklere getirilerek onların anlamlarını tamamlayan veya değiştiren parçalara ek denir. Ekler, tek başlarına anlamsızdır. Köklere getirilerek anlam kazanır.
İki çeşit ek vardır:
- Çekim Ekleri
- Yapım Ekleri
Çekim Ekleri:
Eklendiği kelimenin anlamını ve türünü değiştirmeyen, sadece cümledeki durumlarını belirten eklere denir.
a) İsim Çekim Ekleri: İsimlere getirilen eklerdir.
* İyelik ekleri:
Eklendiği ismin karşıladığı varlığın kime veya neye ait olduğunu bildiren eklere denir. Tekil
Kitab-ı-m
Kitab-ı-n
Kitab-ı, araba-s-ı
Çoğul Kişiler:
Kitab-ı-mız
Kitab-ı-nız
Kitap-ları
* Hâl ekleri:
İsimlere gelerek onların durumlarını bildiren eklerdir.
Durum ekleri olarak da adlandırılır.
İsmin
Yalın Hâli (Yalın Durumu):
Belirli bir eki yoktur. Hiç ek almayan veya hal ekleri dışındaki ekleri alan isimler yalın haldedir.
(Ev, evim, evler…)
İsmin –i hâli (Belirtme Durumu): Ekleri, -ı, -i, -u, -ü ‘dür. (Ev-i, kalem-i)
İsmin –e hâli (Yönelme Durumu) : Ekleri –e, -a’dır. (Ev-e)
İsmin –de hâli (Bulunma, kalma durumu): Ekleri –de, -da , -te, -ta şeklindedir. (Evde, okulda…)
İsmin –den hâli (Çıkma, Ayrılma Durumu): Ekleri, -den, -dan, -ten, -tan şeklindedir. (Evden, okuldan…)
* Tamlama ekleri:
İsim tamlamalarında kullanılan –ın, -in, -un, -ün ve –ı, -i, -u, -ü ekleridir.
(Ali’nin defteri, okulun duvarı…)
* Çoğul ekleri:
İsimlere gelerek onların sayısını çoğaltan –lar, -ler ekleridir.
(Evler, okullar…)
* Eşitlik eki: “-ca,–ce” biçimindedir. Sence bu doğru mu?
Çocukça davranma
b) Fiil Çekim Ekleri:
Fiillere getirilen eklerdir.
* Kip ekleri: Fiillerin yapılış amacını ve zamanını bildiren eklere denir. (Gelmiş, gelir, gelecek…)
* Kişi ekleri: Fiillere, kip eklerinden sonra gelerek o işi kimin yaptığını belirten eklere denir. (Geldi-m, okudu-n…)
* Olumsuzluk eki: Fiil köküne getirilerek onu olumsuz yapan “-me,-ma” ekidir.
Örnek: gel-me-dim bak-ma-mış
Yapım Ekleri:
Eklendiği köklerden yeni kelimeler türeten eklere denir.
Yapım ekleri eklendiği kök veya gövdelerin her zaman anlamını, bazen de hem anlamını hem de türünü değiştirir.
Yapım Ekleri:
*İsimden isim yapan ekler: Gözlük, gecelik
*İsimden fiil yapan ekler: top-la-, dar-al-
*Fiilden fiil yapan ekler: giy-i-n-, kır-ı-l-
*Fiilden isim yapan ekler: dal-gıç, öğren-ci
GÖVDE: Ad veya eylem köklerine getirilen yapım ekleriyle oluşan bölüme gövde denir. Örnek: Uç-ak, göz-lük, ev-ci,uyu-t-…
EKLERLE İLGİLİ ÖNEMLİ BİLGİLER:
1) Türkçede dört çeşit –ı, -i, -u,-ü vardır. Bunların farkı cümlelerden anlaşılır.
Ev-i yandı (İyelik eki )
Ev-i yıktılar (Hâl eki) Gez-i, yaz-ı (Yapım eki)
2) İyelik ekleri ile kişi ekleri karıştırılmamalıdır.
İyelik ekleri sadece isimlere gelir.
(Ev-i-m… İyelik eki),
(Geldi-m… Kişi eki)
3) Türkçede –ım, -im, -um, -üm ekleri hem iyelik eki, hem kişi eki, hem ek-fiil, hem de yapım eki olarak kullanılabilir:
İç-im kan ağlıyor (İyelik eki)
İstediğin parayı vereceğ-im (Kişi eki)
4) –lar, -ler ekleri bazen çoğul eki, bazen kişi eki, bazen de yapım eki olarak kullanılabilir:
Ev-ler şimdi daha güzel (Çoğul eki)
Dün bize geldi-ler (Kişi eki)
Kemal-ler yarın bize gelecek (Yapım eki)
YAPILARINA GÖRE SÖZCÜKLER
- Basit Sözcük: Hiç ek almayan veya yapım ekleri dışındaki ekleri almış olan sözcüklere denir.
Ev, yol, git, otur, evler, evi….
- Türemiş Sözcük: İsim veya fiil köklerine çeşitli yapım ekleri getirilerek oluşan sözcüklerdir.
Evli, yolluk, gergin, başla, …
- Birleşik Sözcük: İki veya daha fazla kelimenin birlikte kullanılmasıyla oluşan sözcüklerdir.
a) Birleşik İsimler:
Birleşik isimler değişik şekillerde oluşur.
Bazıları isim tamlamalarının kaynaşmasıyla, bazılarının da sıfat tamlamalarının kaynaşmasıyla oluşur:
a) Anlamsal Kuruluşlarına Göre Birleşik İsimler:
* Her iki sözcük de gerçek anlamını yitirebilir:
Saksıdaki hanımeli mi? Kuşburnu içer misin?
* Sözcüklerden yalnız biri anlamını yitirmiş olabilir:
Şu yeryüzünde ne insanlar var.
Not: Sözcükler birleşirken sözcüklerden bir dahi gerçek anlamını yitirirse birleşik sözcük bitişik yazılır.
* Her iki sözcük de gerçek anlamını koruyabilir:
Kuzeybatı ya gideceksin. Bu ayakkabı ne kadar?
b) Biçimsel Kuruluşları (Yapılışları) Bakımından Birleşik İsimler:
* İsim tamlaması yoluyla:
Batık denizaltı çıkarıldı.
Saksıdaki aslanağzı mı?
* Sıfat tamlaması yoluyla:
Sen ne kadar açıkgöz birisin?
Sivrisinek bataklıklarda çok olur.
* İki çekimli fiilin kaynaşması yoluyla:
Sen ne kadar vurdumduymaz bir insansın.
Bu çekyat eskimiş
* Bir isim ve bir çekimli eylemin birleşmesi yoluyla:
Bu gecekondular ne zaman yapılmış?
Yemekte yine imambayıldı vardı.
* Bir isim ve bir fiilimsinin birleşmesi yoluyla:
Hemen bir cankurtaran çağırın.
Ağaçkakan yine yaptı yapacağını.
* Yansıma kökenli sözcüklerin birleşmesi yoluyla:
Yine dırdır edip duruyor. Bu şakşakçılar da çok oldu artık.
- a) Birleşik Fiiller: (Fiil konusunda işlenmiştir.)
“Fiil Çekim ekleri – Fiilde Yapı” için Bakınız: Sözcük Türleri/Eylemler