Sözcükte Yapı

KÖK:

Bir sözcüğün anlamı ve yapısı bozulmadan parçalanamayan en küçük parçasıdır.   Kelimenin kökünün, kelimenin tamamı ile ilgili olmalıdır.

 Örnek:

“Okul” kelimesinin kökü, “oku” fiilidir. Fakat bu kelimede “ok” kısmı da bir anlam taşır. Ama okul ile ok arasında bir ilgi yoktur.

 Kökler iki çeşittir:

  1. İsim Kökleri
  2. Fiil Kökleri

 İSİM KÖKLERİ:

İsim kökleri cümle içinde “isim, zamir, zarf, sıfat, edat, bağlaç ve ünlem” göreviyle kullanılabilir. Örnek: göz, ev, yol, güzel…

FİİL KÖKLERİ:

Hareketleri, işleri anlatan köklere denir.  Örnek: Gel-, otur-, ver- …

* Sesteş (Eş sesli ) Kökler:

Kullanıldığı cümleye göre hem isim, hem fiil olabilecek köklere denir. Örnek: Yaz, kız, geç…

* Kökteş (Ortak ) Kökler:

Kullanıldığı cümleye göre hem isim, hem fiil olabilecek köklere denir.

Örnek: boya, güven, barış, sıva, ekşi…

NOT: Sesteş köklerle kökteş kökler birbirine benzer. Ancak sesteş köklerde sözcükler arasında hiçbir anlam bağlantısı yokken kökteş köklerde sözcükler arasında anlam bağlantısı vardır.

 EKLER:

EK: Köklere getirilerek onların anlamlarını tamamlayan veya değiştiren parçalara ek denir. Ekler, tek başlarına anlamsızdır.   Köklere getirilerek anlam kazanır.

 İki çeşit ek vardır:

  1. Çekim Ekleri
  2. Yapım Ekleri

Çekim Ekleri:

Eklendiği kelimenin anlamını ve türünü değiştirmeyen, sadece cümledeki durumlarını belirten eklere denir.

a) İsim Çekim Ekleri: İsimlere getirilen eklerdir.

 * İyelik ekleri:

Eklendiği ismin karşıladığı varlığın kime veya neye ait olduğunu bildiren eklere denir.  Tekil

Kitab-ı-m

Kitab-ı-n

Kitab-ı, araba-s-ı

Çoğul Kişiler:

Kitab-ı-mız

Kitab-ı-nız

Kitap-ları

* Hâl ekleri:

İsimlere gelerek onların durumlarını bildiren eklerdir.

Durum ekleri olarak da adlandırılır.

İsmin

Yalın Hâli (Yalın Durumu):

Belirli bir eki yoktur. Hiç ek almayan veya hal ekleri dışındaki ekleri alan isimler yalın haldedir.

(Ev, evim, evler…)

 İsmin –i hâli (Belirtme Durumu): Ekleri, -ı, -i, -u, -ü ‘dür.  (Ev-i, kalem-i)

İsmin –e hâli (Yönelme Durumu) : Ekleri –e, -a’dır. (Ev-e)

İsmin –de hâli (Bulunma, kalma durumu):  Ekleri –de, -da , -te, -ta şeklindedir. (Evde, okulda…)

İsmin –den hâli (Çıkma, Ayrılma Durumu): Ekleri, -den, -dan, -ten, -tan şeklindedir. (Evden, okuldan…)

* Tamlama ekleri:

İsim tamlamalarında kullanılan –ın, -in, -un, -ün ve –ı, -i, -u, -ü ekleridir.

(Ali’nin defteri, okulun duvarı…)

 * Çoğul ekleri:

İsimlere gelerek onların sayısını çoğaltan –lar, -ler ekleridir.

(Evler, okullar…)

 * Eşitlik eki: “-ca,–ce”  biçimindedir. Sence bu doğru mu?

Çocukça davranma

b) Fiil Çekim Ekleri:

Fiillere getirilen eklerdir.  

* Kip ekleri:  Fiillerin yapılış amacını ve zamanını bildiren eklere denir. (Gelmiş, gelir, gelecek…)

* Kişi ekleri: Fiillere, kip eklerinden sonra gelerek o işi kimin yaptığını belirten eklere denir.  (Geldi-m, okudu-n…)

* Olumsuzluk eki: Fiil köküne getirilerek onu olumsuz yapan “-me,-ma” ekidir.

Örnek: gel-me-dim bak-ma-mış

 Yapım Ekleri:

Eklendiği köklerden yeni kelimeler türeten eklere denir.

Yapım ekleri eklendiği kök veya gövdelerin her zaman anlamını, bazen de hem anlamını hem de türünü değiştirir.

 Yapım Ekleri:

*İsimden isim yapan ekler: Gözlük, gecelik

*İsimden fiil yapan ekler: top-la-, dar-al-

*Fiilden fiil yapan ekler: giy-i-n-, kır-ı-l-

*Fiilden isim yapan ekler: dal-gıç, öğren-ci

GÖVDE: Ad veya eylem köklerine getirilen yapım ekleriyle oluşan bölüme gövde denir. Örnek: Uç-ak, göz-lük, ev-ci,uyu-t-…

 EKLERLE İLGİLİ ÖNEMLİ BİLGİLER:  

1) Türkçede dört çeşit –ı, -i, -u,-ü vardır. Bunların farkı cümlelerden anlaşılır.

Ev-i yandı (İyelik eki )

Ev-i yıktılar (Hâl eki) Gez-i, yaz-ı (Yapım eki)

2) İyelik ekleri ile kişi ekleri karıştırılmamalıdır.

İyelik ekleri sadece isimlere gelir.

(Ev-i-m… İyelik eki),

(Geldi-m… Kişi eki)

3) Türkçede –ım, -im, -um, -üm ekleri hem iyelik eki, hem kişi eki, hem ek-fiil, hem de yapım eki olarak kullanılabilir:

İç-im kan ağlıyor (İyelik eki)

İstediğin parayı vereceğ-im (Kişi eki)

4) –lar, -ler ekleri bazen çoğul eki, bazen kişi eki, bazen de yapım eki olarak kullanılabilir:

Ev-ler şimdi daha güzel (Çoğul eki)

Dün bize geldi-ler (Kişi eki)

Kemal-ler yarın bize gelecek (Yapım eki)

YAPILARINA GÖRE SÖZCÜKLER  

  1. Basit Sözcük: Hiç ek almayan veya yapım ekleri dışındaki ekleri almış olan sözcüklere denir.

Ev, yol, git, otur, evler, evi….

  1. Türemiş Sözcük:   İsim veya fiil köklerine çeşitli yapım ekleri getirilerek oluşan sözcüklerdir.

Evli, yolluk, gergin, başla, …

  1. Birleşik Sözcük:   İki veya daha fazla kelimenin birlikte kullanılmasıyla oluşan sözcüklerdir.

a) Birleşik İsimler:

Birleşik isimler değişik şekillerde oluşur.

Bazıları isim tamlamalarının kaynaşmasıyla, bazılarının da sıfat tamlamalarının kaynaşmasıyla oluşur:

a) Anlamsal Kuruluşlarına Göre Birleşik İsimler:  

* Her iki sözcük de gerçek anlamını yitirebilir:

Saksıdaki hanımeli mi? Kuşburnu içer misin?

* Sözcüklerden yalnız biri anlamını yitirmiş olabilir:

Şu yeryüzünde ne insanlar var.

Not: Sözcükler birleşirken sözcüklerden bir dahi gerçek anlamını yitirirse birleşik sözcük bitişik yazılır.

* Her iki sözcük de gerçek anlamını koruyabilir:

Kuzeybatı ya gideceksin. Bu ayakkabı ne kadar?

b) Biçimsel Kuruluşları (Yapılışları) Bakımından Birleşik İsimler:  

* İsim tamlaması yoluyla:

Batık denizaltı çıkarıldı.

Saksıdaki aslanağzı mı?

* Sıfat tamlaması yoluyla:

Sen ne kadar açıkgöz birisin?

Sivrisinek bataklıklarda çok olur.

* İki çekimli fiilin kaynaşması yoluyla:

Sen ne kadar vurdumduymaz bir insansın.

Bu çekyat eskimiş

* Bir isim ve bir çekimli eylemin birleşmesi yoluyla:

Bu gecekondular ne zaman yapılmış?

Yemekte yine imambayıldı vardı.

* Bir isim ve bir fiilimsinin birleşmesi yoluyla:

Hemen bir cankurtaran çağırın.

Ağaçkakan yine yaptı yapacağını.

* Yansıma kökenli sözcüklerin birleşmesi yoluyla:

Yine dırdır edip duruyor. Bu şakşakçılar da çok oldu artık.

  1. a) Birleşik Fiiller: (Fiil konusunda işlenmiştir.)

 “Fiil Çekim ekleri – Fiilde Yapı”  için Bakınız: Sözcük Türleri/Eylemler