BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU
Türkçe bir kelimede ilk hecedeki sesli harf kalın ise diğerleri de kalın; ince ise diğerleri de ince olmalıdır.
Bu kurala “büyük ünlü uyumu” (kalınlık-incelik uyumu) denir.
Yani,
kalın (a-ı-o-u) →- kalın (a-ı-o-u)
ince (e-i-ö-ü) -→ ince (e-i-ö-ü) olmalıdır.
Örnek:
öğretmenler
İlk hecedeki “ö” ince olduğu için diğerleride ince, Büyük Ünlü Uyumuna uyar.
sonsuzluk
İlk hecedeki “o” kalın olduğu için diğerleri de kalın, Büyük Ünlü Uyumuna uyar.
ağaçlıkta (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.)
çocuk (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.)
kaçırılmış (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.)
simitçi (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.)
öğrendiklerimizi (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.)
oturmadık (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.)
çanta (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.)
gerçeklik (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.)
sanatçı (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.)
çiçek (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.)
Büyük Ünlü Uyumu İle İlgili Özelikler:
1- Büyük Ünlü Uyumu, Türkçe’nin en temel kurallarından biridir ve Türkçe kelimelerin hepsi bu kurala uyar, ancak Türkçe olduğu halde kurala uymayan kelimeler:
alma – elma;
ana – anne;
kangı – hangi;
ataş – ateş;
kardaş – kardeş;
alma -→ elma;
2- Türkçe kelimelere getirilen ekler büyük ünlü uyumuna uyar:
öğren-dik-ler-→imiz→-i
ağaç-→lık→-ta
kaç→-ır→-ıl-→mış
öğret→-men-→ler
Ancak, belli başlı ekler bu kurala uymaz; çünkü bu eklerin tek bir şekli vardır. Bu ekler:
-ki : sabahki – yanımdaki – yarınki
-yor : seviyor – geliyor – bitmiyor
-ken : başlarken – ağlarken – çocukken
-leyin : akşamleyin – sabahleyin
-mtırak: ekşimtırak – yeşilimtırak
-gil : halamgil – amcamgil
-daş : gönüldaş – meslektaş – ülküdaş
Bu ekler ve onların eklendikleri kelimeler büyük ünlü uyumuna uymaz.
Tabiki uyumu bozdukları zamanlarda; yoksa
evdeki
bakıyor
gezerken
öğlenleyin
sarımtrak
teyzemgil
yandaş
bu durumlarda kurala uyarlar.
3- Yabancı kelimeler kurala uymaz.
İnsan,
gazete,
kitap,
televizyon,
sehpa,
vb.
Uyarı: Bazı yabancı kelimeler uyabilir:
sosyal,
radyo,
emniyet,
jilet,
mektep…
4- Birleşik ve tek heceli kelimeler de büyük ünlü uyumu kuralı aranmaz.
Kadıköy
hanımeli
Çanakkale
gecekondu
film
Türk
saç
dert
gel – …
KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU
Bir kelimedeki ünlü harflerin düzlük-yuvarlaklık ve darlık genişlik yönünden uyumudur.
Düzlük – yuvarlaklık uyumu da denir.
İki Temel Kuralı Vardır:
1- Kelimenin ilk hecesi düz (a- e- ı – i) ise diğer hecelerdeki ünlülerde düz (a- e- ı – i) olmalıdır.
Düz Düz
(a- e- ı – i)=(a- e- ı – i)
2- Kelimenin ilk hecesi yuvarlak (o-ö-u-ü) ise ondan sonraki ünlüler düz-geniş (a-e); ya da dar-yuvarlak (u-ü) olmalıdır.
Yuvarlak (o-ö-u-ü) = düz-geniş (a-e) ya da dar-yuvarlak (u-ü)
Uyarı:1 K.Ü.U. aranırken bir önceki hecedeki sesli harfe göre değerlendirme yapılır.
ÖRNEK:
Kapılar (D-D-D) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar
sıcaklık (D-D-D) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar
sonsuzluk (Y-Dy-Dy) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar
öykücüler (Y-Dy-Dy-Dg) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar
tükenmek (Y-Dg-Dg) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar
şahit (D-D) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar
barış (D-D) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar
hayvan (D-D) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar
sözünden (Y-Dy-Dg) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar
kurtulmayı (Y-Dy-Dg-D) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar
tadıyla (D-D-D) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar
köstebek (Y-Dg-Dg) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar
korucu (Y-Dy-Dy) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar
D= Düz
Y= Yuvarlak
Dy= dar-Yuvarlak
Dg=Düz-Geniş
Uyarı:2 Bazı Türkçe kelimelerin ilk hecesinde “a” varsa ikinci hece “b,m,v” ünsüzlerinin biriyle başlıyorsa; bu ünsüzlerden sonra gelen ünlü , dar yuvarlak “u” olabilir. Bu tür kelimeler Türkçe’dir; fakat kurala uymazlar.
ÖRNEK:
yağmur (yağmır),
hamur (hamır),
çubuk (çubık),
savurmak (savırmak,
havuç,
karpuz,
avuç…
Uyarı:3 Tek heceli ve birleşik kelimelerde küçük ünlü uyumu aranmaz.
Ses,
kuş,
atasözü,
özveri…
Uyarı:4 Dilimizdeki –yor ve –ki eki küçük ünlü uyumunu bozar.
Gülüyor
seviyor
onunki
şununki
Uyarı:5 Küçük ünlü uyumuna uymayan kelimeler dilimize yabancı dillerden girmiştir.
Radyo,
koro,
polis,
potin,
torpil,
komik,
döviz,
balon,
havuz…
ULAMA
Sessiz harfle biten bir kelimeden sonra sesli ile başlayan kelime gelirse; sessiz ve sesli harf birleşerek tek bir hece gibi okunur. Buna ulama denir.
Mehmet ↔Akif ↔ Ersoy (Meh me ta ki fer soy)
Başım↔ağrıyor (ba-şı-mağ-rı-yor)
Dikkat: Her türlü noktalama işareti ulamayı bozar.
Kayalar, ≠evin=önünden=alındı.
Örnek:
Ben, akşam=eve gelirken=üç= ekmek=aldım.
Arap=atlar yakın=eder=ırağı.
Hayal=iklimlerine bir gemi yelken=açtı.
Etiketler: Ses Bilgisi, Ses Olayları, Türkçe
KAYNAŞMA (Kaynaştırma Harfleri)
Türkçe’de iki ünlü harf yan yana gelmez. İki ünlü harf arasında (Y-Ş-S-N) harflerinden biri türer, buna kaynaşma denir. Harflere de kaynaştırma harfi.
1- Tamlama ekleri: Anası-n-ın kuzu-s-u
2- -i,-e hal ekleri: kale-y-i, su-y-u
3- Gelecek zaman eki: oku-y-acak
4- Üleştirme eki: iki-ş-er, altı-ş-ar
5- Sıfat Yapım eki: oku-y-an, dinle-y-en
Örnek:
Çanta-n-ın rengi,
komşu-n-un evi,
soru-n-un yanıtı,
kapı-y-a,
bahçe-y-e,
çatı-y-a,
başla-y-acak,
ağla-y-ınca,
bilme-y-en,
yedi-ş-er,
elli-ş-er,
anne-s-i,
baba-s-ı,
köprü-s-ü,
kuzu-s-u
Dikkat:
O-n-dan,
sevgi-y-le,
anladı-y-sam,
babası-y-mış,
silgi-y-le,
geldi-y-se,
önce-y-miş…
ÜNLÜ DARALMASI
Son hecesi geniş sesliler (a-e) ile biten kelimelere –yor eki getirildiğinde geniş sesliler daralarak
(ı-i-u-ü) dönüşür.
Örnek:
anla-yor=anlıyor
sevme-yor=sevmiyor,
boya-yor=boyuyor,
ağla-yor=ağlıyor,
söyle-yor=söylüyor.
gelme-yor= gelmiyor,
yazma-yor= yazmıyor,
duyma-yor= duymuyor,
görme-yor= görmüyor
“y” kaynaştırma harfi de bazen daralmaya sebep olur.
De-y-ecek= diyecek,
de-y-i= diye,
de-y-elim= diyelim
ye-y-ecek= yiyecek,
ye-y-elim= yiyelim
Dikkat:
başla-y-an (başlıyan olmaz)
anla-y-acak (anlıyacak olmaz)
görme-y-ecek (görmiyecek olmaz)
ÜNSÜZ TÜREMESİ
Yardımcı eylemlerle yapılan birleşik kelimelerle sessiz türemesi meydana gelir:
Af-etmek=affetmek,
His–etmek=hissetmek
Zan-etmek =Zannetmek,
Ret-etmek= reddetmek
Hal-etmek =halletmek…
Yine bazı kelimelere sesli harfle başlayan ek geldiğinde sessiz türemesi olur:
Af-ı= affı,
his-i= hissi,
şık-ı= şıkkı
ret-i= reddi
ÜNLÜ TÜREMESİ
Tek heceli bazı kelimelere küçültme eki (-cik) getirildiğinde sesli türemesioluşur.
Bir-cik=biricik,
genc-cik=gencecik
az-cık=Azıcık,
bir-cik= biricik,
gül-cük= gülücük
Pekiştirilmiş sözcüklerde de görülebilir:
sapasağlam,
güpegündüz,
yapayalnız…
ÜNSÜZ DÜŞMESİ
Sonu “k” ile biten kelimelere küçültme eki (-cik, -cık, -cak, -cek) geldiğinde “k”sessizi düşer.
Ayrıca –l (le) yapım eki eklendiğinde de k sessizi düşer.
Küçük-cük=küçücük,
minik-cik==minicik
Ufak-cık=ufacık,
alçak-cık=alçacık,
büyük-cek= büyücek,
yülsek-l=yükselmek,
küçük-l=küçülmek,
Dikkat: Hece düşmesi ile ses düşmesi karıştırılmamalı; çünkü ses düşmesinde hece sayısında bir eksilme olmaz.
ÜNLÜ DÜŞMESİ
Bazı iki heceli kelimeler sesli harfle başlayan bir ek aldıklarında son hecedeki dar ünlü (i,ı,u,ü) düşer. Buna hece (ünlü) düşmesi denir.
Karın-ım= karnım (karın kelimesi iki hecelidir, -ım ekinin eklenmesiyle ka-rı-nımşeklinde üç heceli olması gerekirken ikinci hecedeki “ı” ünlüsünün düşmesi üzerine iki heceli olmuştur.
Hem ünlüyü kaybetmiş hem de hece sayısı azalmıştır.
Fikir-i= fikri,
zihin-im= zihnim,
savur-uk= savruk,
kabir-i= kabri,
ağız-ı= ağzı
bağır-ı= bağrı,
sabır-et= sabret,
şükür-et= şükret,
kahır-et= kahret,
Şekil-i= şekli,
Emir-et = emret,
hapis-oldu= hapsoldu
kayın-ana= kaynana,
yanıl-ış=yanlış
yalın-ız= yanlız
ora-da= orda* (istisna)
bura-da=burda* (isrtisna)
SERTLEŞME (BENZEŞME)
Türkçe kelimelerde sert sessizlerden sonra sert sessiz gelmelidir. “FSTKÇ ŞHP” ile biten kelimeden sonra “c, d, g” ile başlayan bir ek geldiğinde “ç, t, k” ya dönüşür.
(FSTKÇ ŞHP)’dan sonra (Ç,T,K) gelmesine sertleşme denir.
Örnek:
c – ç değişimi
kardeş–ce= kardeşçe
kitap–cık= kitapçık
simit–ci= simitçi
et–cil= etçil
d – t değişimi
koş–dur= koştur
hayat–da= hayatta
git–di= gitti
ağaç–dan= ağaçtan
g – k değişimi
yet –gin= yetkin
üret–gen= üretken
bas–gı= baskı
bit–gi= bitki
Uyarı: Rakamlardan, kısaltmalardan ve özel isimlerden sonra gelen c,d,g ile başlayan eklerde sertleşir.
21.45’te (…beş’te)
1973’te (….üç’te)
Ferhat’tan
Zonguldak’ta
GOP’ta
ÜNSÜZ YUMUŞAMASI
Süreksiz sessizle biten bir kelime, sesliyle başlayan bir ek aldığında sondakisert sessizler yumuşar.
(p-ç-t-k) sertleri = (b-c-d-g-ğ)’ye yumuşar.
Örnek:
ç – c değişimi
kazanç-a= kazanca
sevinç-i= sevinci
tıkaç-ın= tıkacın
sayaç-ı= sayacı
t – d değişimi
yurt-um= yurdum
kanat-ı= kanadı
metot-u= metodu
kağıt-ın= kâğıdın
p – b değişimi
sahip-i= sahibi
akrep-in= akrebin
kalp-e= kalbe
çorap-ım= çorabım
k- g(ğ) değişimi
fiyonk-u= fiyongu
çelenk-i= çelengi
sokak-a= sokağa
konuk-un= konuğun
Uyarı: Tek heceli kelimelerin bazıları yumuşar bazıları yumuşamaz.
süt=sütü
ip= ipi
sap= sapı
ek= eki
Dert –derdim
çok= çoğu
cep= cebi
gök= göğü
Uyarı: Özel isimlerde yumuşama olmaz.
Ahmet’e (Ahmed’e= olmaz)
Zeynep’in (Zeyneb’in= olmaz)
Zonguldak’a (Zonguldağ’a= olmaz)
Uyarı: Yabancı kelimelerde yumuşama olmayabilir.
Saatim,
milletimiz,
hukukumuz,
hürriyetin,
devlete…