Ses Bilgisi

BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU

Türkçe bir kelimede ilk hecedeki sesli harf kalın ise diğerleri de kalın; ince ise diğerleri de ince olmalıdır.

Bu kurala “büyük ünlü uyumu” (kalınlık-incelik uyumu) denir.

Yani,
kalın (a-ı-o-u) →- kalın (a-ı-o-u)
ince (e-i-ö-ü) -→ ince (e-i-ö-ü) olmalıdır.

Örnek:

öğretmenler
İlk hecedeki “ö” ince olduğu için diğerleride ince, Büyük Ünlü Uyumuna uyar.

sonsuzluk
İlk hecedeki “o” kalın olduğu için diğerleri de kalın, Büyük Ünlü Uyumuna uyar.

ağaçlıkta (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.)

çocuk (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.)

kaçırılmış (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.)

simii (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.)

öğrendiklerimizi (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.)

oturmadık (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.)

çanta (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.)

geeklik (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.)

sanaı (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.)

çiçek (Büyük Ünlü Uyumuna uyar.)

Büyük Ünlü Uyumu İle İlgili Özelikler:

1- Büyük Ünlü Uyumu, Türkçe’nin en temel kurallarından biridir ve Türkçe kelimelerin hepsi bu kurala uyar, ancak Türkçe olduğu halde kurala uymayan kelimeler:

alma – elma;
ana – anne;
kangı – hangi;
ataş – ateş;
kardaş – kardeş;
alma -→ elma;

2- Türkçe kelimelere getirilen ekler büyük ünlü uyumuna uyar:

öğren-dik-ler-→imiz→-i
ağaç-→lık→-ta
kaç→-ır→-ıl-→mış
öğret→-men-→ler

Ancak, belli başlı ekler bu kurala uymaz; çünkü bu eklerin tek bir şekli vardır. Bu ekler:

-ki : sabahki – yanımdaki – yarınki
-yor : seviyor – geliyor – bitmiyor
-ken : başlarken – ağlarken – çocukken
-leyin : akşamleyin – sabahleyin
-mtırak: ekşimtırak – yeşilimtırak
-gil : halamgil – amcamgil
-daş : gönüldaş – meslektaş – ülküdaş

Bu ekler ve onların eklendikleri kelimeler büyük ünlü uyumuna uymaz.

Tabiki uyumu bozdukları zamanlarda; yoksa

evdeki
bakıyor
gezerken
öğlenleyin
sarımtrak
teyzemgil
yandaş

bu durumlarda kurala uyarlar.

3- Yabancı kelimeler kurala uymaz.

İnsan,
gazete,
kitap,
televizyon,
sehpa,
vb.

Uyarı: Bazı yabancı kelimeler uyabilir:

sosyal,
radyo,
emniyet,
jilet,
mektep…

4- Birleşik ve tek heceli kelimeler de büyük ünlü uyumu kuralı aranmaz.

Kadıköy
hanımeli
Çanakkale
gecekondu

film
Türk
saç
dert
gel – …

KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU

Bir kelimedeki ünlü harflerin düzlük-yuvarlaklık ve darlık genişlik yönünden uyumudur.

Düzlük – yuvarlaklık uyumu da denir.

İki Temel Kuralı Vardır:

1- Kelimenin ilk hecesi düz (a- e- ı – i) ise diğer hecelerdeki ünlülerde düz (a- e- ı – i) olmalıdır.
Düz Düz
(a- e- ı – i)=(a- e- ı – i)

2- Kelimenin ilk hecesi yuvarlak (o-ö-u-ü) ise ondan sonraki ünlüler düz-geniş (a-e); ya da dar-yuvarlak (u-ü) olmalıdır.

Yuvarlak (o-ö-u-ü) = düz-geniş (a-e) ya da dar-yuvarlak (u-ü)

Uyarı:1 K.Ü.U. aranırken bir önceki hecedeki sesli harfe göre değerlendirme yapılır.

ÖRNEK:
Kapılar (D-D-D) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar

sıcaklık (D-D-D) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar

sonsuzluk (Y-Dy-Dy) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar

öykücüler (Y-Dy-Dy-Dg) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar

tükenmek (Y-Dg-Dg) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar

şahit (D-D) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar

barış (D-D) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar

hayvan (D-D) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar

sözünden (Y-Dy-Dg) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar

kurtulmayı (Y-Dy-Dg-D) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar

tadıyla (D-D-D) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar

köstebek (Y-Dg-Dg) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar

korucu (Y-Dy-Dy) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar

D= Düz
Y= Yuvarlak
Dy= dar-Yuvarlak
Dg=Düz-Geniş

Uyarı:2 Bazı Türkçe kelimelerin ilk hecesinde “a” varsa ikinci hece “b,m,v” ünsüzlerinin biriyle başlıyorsa; bu ünsüzlerden sonra gelen ünlü , dar yuvarlak “u” olabilir. Bu tür kelimeler Türkçe’dir; fakat kurala uymazlar.

ÖRNEK:
yağmur (yağmır),
hamur (hamır),
çubuk (çubık),
savurmak (savırmak,
havuç,
karpuz,
avuç…

Uyarı:3 Tek heceli ve birleşik kelimelerde küçük ünlü uyumu aranmaz.

Ses,
kuş,
atasözü,
özveri…

Uyarı:4 
Dilimizdeki –yor ve –ki eki küçük ünlü uyumunu bozar.

Gülüyor
seviyor
onunki
şununki

Uyarı:5 Küçük ünlü uyumuna uymayan kelimeler dilimize yabancı dillerden girmiştir.

Radyo,
koro,
polis,
potin,
torpil,
komik,
döviz,
balon,
havuz…

ULAMA

Sessiz harfle biten bir kelimeden sonra sesli ile başlayan kelime gelirse; sessiz ve sesli harf birleşerek tek bir hece gibi okunur. Buna ulama denir.

Mehmet ↔Aki↔ Ersoy (Meh me ta ki fer soy)

Başımağrıyor (ba-şı-mağ-rı-yor)

Dikkat: Her türlü noktalama işareti ulamayı bozar.

Kayalar, ≠evin=önünden=alındı.

Örnek:

Ben, akşam=eve gelirken=üç= ekmek=aldım.

Arap=atlar yakın=eder=ırağı.

Hayal=iklimlerine bir gemi yelken=açtı.

Etiketler: Ses BilgisiSes OlaylarıTürkçe

KAYNAŞMA (Kaynaştırma Harfleri)

Türkçe’de iki ünlü harf yan yana gelmez. İki ünlü harf arasında (Y-Ş-S-N) harflerinden biri türer, buna kaynaşma denir. Harflere de kaynaştırma harfi.

1- Tamlama ekleri: Anası-n-ın kuzu-s-u

2- -i,-e hal ekleri: kale-y-i, su-y-u

3- Gelecek zaman eki: oku-y-acak

4- Üleştirme eki: iki-ş-er, altı-ş-ar

5- Sıfat Yapım eki: oku-y-an, dinle-y-en

Örnek:

Çanta-n-ın rengi,

komşu-n-un evi,

soru-n-un yanıtı,

kapı-y-a,

bahçe-y-e,

çatı-y-a,

başla-y-acak,

ağla-y-ınca,

bilme-y-en,

yedi-ş-er,

elli-ş-er,

anne-s-i,

baba-s-ı,

köprü-s-ü,

kuzu-s-u

Dikkat:

O-n-dan,

sevgi-y-le,

anladı-y-sam,

babası-y-mış,

silgi-y-le,

geldi-y-se,

önce-y-miş…

ÜNLÜ DARALMASI

Son hecesi geniş sesliler (a-e) ile biten kelimelere –yor eki getirildiğinde geniş sesliler daralarak
(ı-i-u-ü) dönüşür.

Örnek:

anla-yor=anlıyor

sevme-yor=sevmiyor,

boya-yor=boyuyor,

ağla-yor=ağlıyor,

söyle-yor=söylüyor.

gelme-yor= gelmiyor,

yazma-yor= yazmıyor,

duyma-yor= duymuyor,

görme-yor= görmüyor

“y” kaynaştırma harfi de bazen daralmaya sebep olur.

De-y-ecek= diyecek,

de-y-i= diye,

de-y-elim= diyelim

ye-y-ecek= yiyecek,

ye-y-elim= yiyelim

Dikkat:

başla-y-an (başlıyan olmaz)

anla-y-acak (anlıyacak olmaz)

görme-y-ecek (görmiyecek olmaz)

ÜNSÜZ TÜREMESİ

Yardımcı eylemlerle yapılan birleşik kelimelerle sessiz türemesi meydana gelir:

Af-etmek=affetmek,

His–etmek=hissetmek

Zan-etmek =Zannetmek,

Ret-etmek= reddetmek

Hal-etmek =halletmek…

Yine bazı kelimelere sesli harfle başlayan ek geldiğinde sessiz türemesi olur:

Af-ı= affı,
his-i= hissi,
şık-ı= şıkkı
ret-i= reddi

ÜNLÜ TÜREMESİ

Tek heceli bazı kelimelere küçültme eki (-cik) getirildiğinde sesli türemesioluşur.

Bir-cik=biricik,

genc-cik=gencecik

az-cık=Azıcık,

bir-cik= biricik,

gül-cük= gülücük

Pekiştirilmiş sözcüklerde de görülebilir:

sapasağlam,
güpegündüz,
yapayalnız…

ÜNSÜZ DÜŞMESİ

Sonu “k” ile biten kelimelere küçültme eki (-cik, -cık, -cak, -cek) geldiğinde “k”sessizi düşer.

Ayrıca –l (le) yapım eki eklendiğinde de k sessizi düşer.

Küçük-cük=küçücük,
minik-cik==minicik
Ufak-cık=ufacık,
alçak-cık=alçacık,
büyük-cek= büyücek,

yülsek-l=yükselmek,
küçük-l=küçülmek,

Dikkat: Hece düşmesi ile ses düşmesi karıştırılmamalı; çünkü ses düşmesinde hece sayısında bir eksilme olmaz.

ÜNLÜ DÜŞMESİ

Bazı iki heceli kelimeler sesli harfle başlayan bir ek aldıklarında son hecedeki dar ünlü (i,ı,u,ü) düşer. Buna hece (ünlü) düşmesi denir.

Karın-ım= karnım (karın kelimesi iki hecelidir, -ım ekinin eklenmesiyle ka-rı-nımşeklinde üç heceli olması gerekirken ikinci hecedeki “ı” ünlüsünün düşmesi üzerine iki heceli olmuştur.

Hem ünlüyü kaybetmiş hem de hece sayısı azalmıştır.

Fikir-i= fikri,

zihin-im= zihnim,

savur-uk= savruk,

kabir-i= kabri,

ız-ı= ağzı

bağır-ı= bağrı,

sabır-et= sabret,

şükür-et= şükret,

kahır-et= kahret,

Şekil-i= şekli,

Emir-et = emret,

hapis-oldu= hapsoldu

kayın-ana= kaynana,

yanıl-ış=yanlış

yalın-ız= yanlız

ora-da= orda* (istisna)

bura-da=burda* (isrtisna)

SERTLEŞME (BENZEŞME)

Türkçe kelimelerde sert sessizlerden sonra sert sessiz gelmelidir. “FSTKÇ ŞHP” ile biten kelimeden sonra “c, d, g” ile başlayan bir ek geldiğinde “ç, t, k” ya dönüşür.

(FSTKÇ ŞHP)’dan sonra (Ç,T,K) gelmesine sertleşme denir.

Örnek:

c – ç değişimi 

kardeşce= kardeşçe
kitapcık= kitapçık
simitci= simitçi
etcil= etçil

d – t değişimi 

koşdur= koştur
hayatda= hayatta
gitdi= gitti
ağaçdan= ağaçtan

g – k değişimi

yet –gin= yetkin
üretgen= üretken
basgı= baskı
bitgi= bitki

Uyarı: Rakamlardan, kısaltmalardan ve özel isimlerden sonra gelen c,d,g ile başlayan eklerde sertleşir.

21.45’te (…beş’te)
1973’te (….üç’te)
Ferhat’tan
Zonguldak’ta
GOP’ta

ÜNSÜZ YUMUŞAMASI

Süreksiz sessizle biten bir kelime, sesliyle başlayan bir ek aldığında sondakisert sessizler yumuşar.

(p-ç-t-k) sertleri = (b-c-d-g-ğ)’ye yumuşar.

Örnek:

ç – c değişimi

kazanç-a= kazanca
sevinç-i= sevinci
tıkaç-ın= tıkacın
sayaç-ı= sayacı

t – d değişimi

yurt-um= yurdum
kanat-ı= kanadı
metot-u= metodu
kağıt-ın= kâğıdın

p – b değişimi

sahip-i= sahibi
akrep-in= akrebin
kalp-e= kalbe
çorap-ım= çorabım

k- g(ğ) değişimi

fiyonk-u= fiyongu
çelenk-i= çelengi
sokak-a= sokağa
konuk-un= konuğun

Uyarı: Tek heceli kelimelerin bazıları yumuşar bazıları yumuşamaz.

t=sütü
ip= ipi
sap= sapı
ek= eki

Dert –derdim
çok= çoğu
cep= cebi
k= göğü

Uyarı: Özel isimlerde yumuşama olmaz.

Ahmet’e (Ahmed’e= olmaz)
Zeynep’in (Zeyneb’in= olmaz)
Zonguldak’a (Zonguldağ’a= olmaz)

Uyarı: Yabancı kelimelerde yumuşama olmayabilir.

Saatim,
milletimiz,
hukukumuz,
hürriyetin,
devlete…