KLASİK TÜRK (DİVAN) EDEBİYATI NAZIM ŞEKİLLERİ
Nazım Birimi Beyit Olanlar:
GAZEL
* Aşk, ayrılık, hasret, ölüm gibi lirik konular işlenir.
* Türk edebiyatına İran edebiyatından girmiştir.
* İlk beytine “matla” son beytine “makta” denir.
* En güzel beytine beytü’l-gazel denir.
* Son beyitte şairin mahlası yer alır.
* Gazelin bütün beyitlerinde aynı konu işleniyorsa buna yek-ahenk gazel denir.
* Bütün beyitleri aynı güzelliğe sahipse yek avaz gazel denir.
* Beyit sayısı 5-15 arasındadır.
* İlk beyit kendi arasında kafiyelidir. Diğer beyitlerin ikinci beyitleri birinci beyit ile kafiyelidir. (aa, ba, ca, da, ea)
KASİDE
* Din ve devlet büyüklerini övmek amacıyla belirli kurallar içinde yazılan uzun şiirlere denir.
* İlk beytine “matla” son beytine “makta” denir.
* Şair matla beytini kasidenin herhangi bir yerinde yineleyebilir.
* Şair mahlasının bulunduğu beyte taç beyit denir.
* En güzel beytine beytü’l-kasid denir.
* En az 31(33)en fazla 99 beyit olur.
* Kaside belli bölümler halinde yazılır:
Nesib: Bahar mevsimi kış manzaraları betimlenir ya da kurban ve ramazan bayramı anlatılır.
b) Girizgah:Nesib bölümünden asıl konuya geçiş ifade eden bir veya birkaç beyittir. Nükteli ince sözlerin söylendiği bölüm.
c) Mehdiye: Asıl anlatılmak, övülmek istenen kişi için ne denecekse açıklanır. Asıl bölümdür.
ç) Fahriye: Şairin kendini övdüğü ve diğer şairlerle karşılaştırdığı bölümdür.
d) Tegazzül: Kasideyle aynı ölçüde ve uyakta gazel yazılır.
e) Dua: Şair övdüğü kişinin başarılarının devamlı olması ömrünün uzun olması için dualar eder iyi dileklerde bulunur.
Kasideler Konularına Göre Değişik Adlar Alır:
Tevhid: Allah’ın birliğini anlatan kasideler.
Münacat: Allah’a yalvarmak, dua etmek amacıyla yazılan kasideler.
Naat: Peygamberimizi övmek için yazılan kasideler.
Mehdiye: Devrin ileri gelenlerini övmek için yazılan kasideler.
Hicviye: Devrin yöneticilerini eleştirmek için yazılan kasideler.
Mersiye: Devlet büyüklerinin ölümünden duyulan üzüntülerin anlatıldığı kasideler.
Not: Kasideler “nesib” bölümünde işlenen konulara ve rediflerine göre adlandırılır.
MESNEVİ
* Mesneviler öğüt verici bir olayı anlatan uzun şiirlerdir. (savaş, aşk, tarihi olaylar, din ve tasavvuf)
* Mesneviler Divan edebiyatında bir bakıma günümüzdeki roman ve hikayenin yerini tutuyordu.
* Beyit sayısı sınırsızdır.
* Her beyit kendi arasında kafiyelidir.(aa, bb, cc, dd)
* Aruzun kısa kalıpları ile yazılır.
* Beş mesnevinin bir araya gelmesiyle oluşan esere hamse denir.
KIT’A
Belli bir uyak düzeniyle yazılmış olan, dizeleri arasında ölçü birliği bulunan; herhangi bir düşünce ya da duyguyu en az ikiden başlamak üzere, en çok on altı beyitte anlatan nazım biçimine denir.
* Gazelden farklı olarak matla beyti yok.
* Kafiyelenişixa, xa, xa…
* Daha çok felsefi ve toplumsal düşünceler anlatılır.
MÜSTEZAT
* Bir uzun bir kısa dizeden oluşan nazım şeklidir.
* Kısa dizelere ziyade denir.
* Aruzun bir tek kalıbıyla yazılır.
* Kafiyelenişi gazel gibidir.
* Makta beyti yoktur.
Nazım Birimi Dörtlük Olanlar:
RUBAİ
* Dört dizeden oluşur.
* Kafiye düzeni aaxa şeklindedir.
* Şarap, dünyanın türlü nimetlerinden yararlanma, hayatın anlamı, felsefe ve ölüm gibi konular işlenir.
* Kendine özgü 24 kalıbı vardır. İranlılara aittir.
TUYUĞ
* Dört dizeden oluşur.
* Kafiyelenişi rubai gibidir.
* Aruzun Failatün, Failün kalıbıyla yazılır.
* Konu sınırlaması yoktur.
* Türklerin kazandırdığı bir nazım şeklidir.
ŞARKI
* Beyitle okunmak için yazılan, dörder dizelik bentlerden oluşan nazım biçimidir.
* Dörtlük sayısı 3-5 arasındadır.
* Birinci dörtlükte 2. ve 4. diğer dörtlüklerde ise 4. dize tekrarlanır. Bu dizelere nakarat denir.
* Kafiye örgüsü abab, cccb, dddb
* Türklerin kazandırdığı bir nazım şeklidir.
* Günlük hayat, aşk, sevgi gibi konular işenir.
MURABBA
* İlk dörtlük kendi arasında kafiyelidir. Diğer dörtlüklerin son dizeleri 1. dörtlük ile kafiyelidir. (aaaa, bbba, ccca)
* Felsefi konular ve aşk işlenir.
Bentlerle Kurulanlar:
TERKİB-İ BENT
* Bentlerle kurulan bir nazım şeklidir.
* Her bent 7 ila 10 beyitten oluşur.
* Bent sayısı 5 ile 10 arasında değişir.
* Gazeldeki gibi kafiyelenir.
* Her bent arasında vasıta beyti bulunur.
* Talihten, hayattan şikâyet, dini, tasavvufi ve felsefi düşünceler anlatır.
* Terkib-i bentlerde her bentten sonra vasıta beyti değişir.
TERCİ-İ BENT
*Biçim ve uyak yönüyle Terkib-i Bende benzer.
*Terkib-i Bentte değişen vasıta beyti Terci-i Bentte de değişmez.
*Vasıta beytinin aynen tekrarlanması bütün bentlerde aynı konuyu işlemeyi zorunlu kılar.
*Felsefi konular, Allah’ın kudreti kainatın sırları tabiatın zıtlıkları gibi konular işlenir.
DİVAN EDEBİYATINDA NESİR (DÜZ YAZI)
NESİR TÜRLERİ
Tarih: Resmi niteliği olmayan bir türdür. Vakayiname ise Osmanlı devletinin resmi tarihidir.
Tezkire: Edebiyat tarihi veya biyografinin divan edebiyatındaki karşılığıdır.
Sefaretname: Osmanlı elçilerinin bulunduğu ülkelere ait bilgileri, izlenimleri içeren ve gezi yazısına benzeyen bir türdür.
Seyahatname: Gezi yazısıdır.
Divan edebiyatında nesir, dil ve üslup açısından üç bölümde ele alınır:
A-Sade Nesir: Halk için sade bir dille konuşulur.
B-Orta Nesir: Halkın konuştuğu dilden ayrılmış yer yer süslü nesrin niteliklerini taşımakla beraber anlatılmak isteneni anlaşılır bir şekilde ortaya koyan nesirdir.
C-Süslü Nesir: Ustalık göstermek amacıyla yazılmış, yabancı kelimeler, tamlamalarla yüklü şekillerin kullanıldığı söz ve anlam sanatlarıyla dolu, bağlaçlarla uzayıp giden cümlelerle örülmüş, güç anlaşılır bir nesirdir.
Münşeat: Süslü nesir örneklerinden oluşan kitaplara denir.
Nesir Şeklinde Yazılmış Ünlü Eserler:
Kabusname: Mercümek Ahmet
Tazarruname: Sinan Paşa
Seyahatname: Evliya Çelebi
Keşfü’z-Zünun: Katip Çelebi
Naima Tarihi: Naima
TÜRK HALK EDEBİYATI NAZIM ŞEKİLLERİ
1) Anonim Halk Edebiyatı Nazım Şekilleri
MANİ
Kafiye örgüsü aaxa’dır. (xaxa olanlar da vardır.)
Genellikle hecenin 7’li kalıbı ile söylenir.
Her konu işlenebilir.
* Bir dörtlükten oluşur. Dört dizeden az(kesik) ya da fazla(yedekli) olan maniler de vardır.
* İlk iki dize doldurmadır. Asıl maksat son iki dizede söylenir.
TÜRKÜ
* Kendine özgü bir ezgi ile söylenen bir nazım biçimidir.
* Daha çok hecenin 7, 8 ve 11’li kalıbıyla söylenir.
* İki bölümden oluşur. Birincisi türkünün asıl sözlerinin bulunduğu bölümdür. Buna bent denir. İkincisi ise her bendin sonunda tekrarlanan nakarat bölümleridir. Bunlara da kavuştak(nakarat) denir.
* Bentler ve kavuştaklar kendi aralarında kafiyelidir.
* Aşk, tabiat, ayrılık, gurbet, hasret, sevgi ve güzellik gibi konular işlenmiştir.
* Konusu ve şekli devirden devire ve çevreden çevreye değişir.
* Ölünün arkasından söylenen ve onun hayattaki başarılarını anlatan ağıtlar da bir çeşit türküdür.
NİNNİ
* Annelerin çocuklarını uyutmak için belli bir ezgi ile söylediği sözlü edebiyat ürünüdür.
* Anne çocuğuna ilişkin isteklerini, iyi dileklerini, kendi sevincini, üzüntülerini anlatır.
2) Aşık Edebiyatı Nazım Şekilleri:
* Aşıklar genellikle okur yazar değildir.
* Aşıklar; köy, kasaba, şehir ve asker ocaklarında yetişir.
KOŞMA
*Sevgi, doğa, türlü acılar, insanlık, sevgi ve yiğitlik gibi konular işlenir. 11’li hece ölçüsüyle söylenir. (6+5 ve 4+4+3).
* Nazım birimi dörtlüktür. 3-5 dörtlükten oluşur.
* Son dörtlükte ozanın adı (tapşırma) yer alır.
* Kafiye düzeni abab, cccb, dddb….şeklindedir. İlk dörtlük aaab, abcb şeklinde de olabilir.
Koşmalar konuları yönüyle şu adları alır:
a) Güzelleme: Aşk, hasret, ayrılık, doğa sevgisi gibi lirik konuları işleyen koşmadır.
b) Taşlama: Birini yermek ya da toplumun bozuk yönlerini eleştirmek amacıyla yazılan şiirlerdir.
c) Koçaklama: Coşkun ve yiğitçe bir üslupla savaş ve kahramanlıkları anlatan şiirlerdir.
d) Ağıt: Bir kişinin ölümünden duyulan acı ifade edilir. Belli bir ezgi ile söylenir.
SEMAİ
* Hece ölçüsünün 8’li(4+4) kalıbıyla söylenir.
* Kendine özgü bir ezgisi vardır.
* Ölçüsü ve bestesi dışında bütün özellikleri koşma ile aynıdır.
VARSAĞI
* Güneydoğu Anadolu’da yaşayan Varsak boyundan adını alır. Hemen bütün yönleriyle semai gibidir. *Semaiden farkı ilk dörtlükte geçen bre, behey, hey gibi ünlemlere yer verilmesidir.
* Müziğinde ve sözlerinde meydan okuyan, babacan, erkekçe bir hava duyulur. Koçaklama tarzındadır.
DESTAN
* Yiğitlik, savaş, deprem, yangın gibi toplumsal açıdan önemli konuların işlendiği bir türdür.
* Nazım birimi dörtlüktür. Dörtlük sayısı işlenen konuya göre değiştiğinden Halk edebiyatının en uzun nazım biçimi kabul edilir.
* Genellikle 11’li hece ölçüsü ile yazılır.
* Kafiye örgüsü koşma ile aynıdır.
* Kayıkçı Kul Mustafa’nın Genç Osman Destanı en ünlüsüdür.
3) Tekke Ve Tasavvuf Halk Edebiyatı Nazım Şekilleri:
İLAHİ
* Allah’ı övmek ve ona yalvarmak için yazılan şiirlere denir.
* Özel bir ezgiyle okunur.
* Hecenin 7’li 8’li 11’li kalıbıyla söylenir.
NEFES
* Bektaşi şairlerinin söyledikleri şiirlere denir.
* Tasavvuftaki Vahdet-i Vücud düşüncesi anlatılır.
* Hz. Muhammed ve Hz. Ali için övgüler de söylenilir.
NUTUK
Pirlerin ve mürşitlerin, tarikata yeni giren dervişlere tarikat derecelerini ve tarikat adabını öğretmek için söyledikleri şiirlerdir.
DEVRİYE
Devir kuramını anlatan şiirlere denir.
ŞATHİYE
İnançlardan teklifsizce, alaylı bir dille söz eder gibi yazılan şiirlerdir.